Via Falloppio, 61 - PADOVA
+39.049.8751435
+39.351.9617779
8.30-12.30 / 15.00-19.00
Sabato pomeriggio chiuso
LIBRERIA STUDIUM
Libreria medica internazionale
- PADOVA -
LIBRERIA STUDIUM
0,00 €
Neuropsicofarmacologia Clinica nel Paziente Anziano
Serrati, Vampini, Trabucchi, de Leo
Editore
Piccin
Anno
2025
Pagine
392
ISBN
9788829935239
45,00 €
I prezzi indicati possono subire variazioni poiché soggetti all'oscillazione dei cambi delle valute e/o agli aggiornamenti effettuati dagli Editori.

INTRODUZIONE

 


Ogni libro ha una sua storia, che è utile condividere con i lettori.
La necessità di rivedere appropriatezza, criteri di utilizzo, modalità prescrittive, contesti relazionali in neuropsicofarmacologia del paziente anziano è sentita da molti.
Le risposte formative sistematiche e soprattutto multidisciplinari non sono frequenti; nasce così l’idea di un Corso Multidisciplinare di due giorni, organizzato dall’Associazione Italiana di Psicogeriatria, che ha ott enuto un significativo successo per numero di partecipanti, per il loro entusiasmo operativo, per l’alta competenza dei relatori intervenuti da tutta Italia.
Da questo successo, l’idea di trasferire in un libro non gli atti del congresso, ma una nuova originale elaborazione dei contenuti, con qualche opportuno ampliamento e revisione. Gli autori si sono resi disponibili a sistematizzare ed aggiornare i loro contenuti; a loro riconosciamo la grande disponibilità e la notevole competenza, senza le quali questo libro non avrebbe visto la luce.
Chi lo acquista vi trova condensate le informazioni criticamente riviste sulle principali strategie neuro-psico-farmacologiche nel paziente anziano: non è un libro solo per cultori in psicogeriatria, ma anche per chi desidera avere un riferimento operativo sulle principali aree che quotidianamente il medico si trova ad esplorare con il paziente anziano.
Ci rendiamo perfettamente conto che non tutte le possibili aree d’intervento sono state coperte, ma questo risente delle storie personali (i libri di collaborazione sono frutto anche di amicizie) e di scelte strategiche. Allo stesso tempo, qualche possibile disomogeneità anche formale va letta come espressione del vivace dibattito culturale che caratterizza la vita dell’Associazione Italiana di Psicogeriatria, che costituisce di fatto l’incubatrice di questo volume.
Siamo convinti che l’opera rappresenti un contributo originale con importanti ricadute nella pratica quotidiana e che potrà favorire il dibattito e la crescita culturale nell’ambito delle cure del paziente psicogeriatrico.
Buona lettura!

 

Carlo Serrati, Claudio Vampini, Marco Trabucchi e Diego de Leo

1. La relazione terapeutica e la prescrizione farmacologica
in psicogeriatria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Giovanna Ferrandes, Luigi Ferrannini
La relazione medico-paziente: il core centrale nei percorsi di cura . . . . . . . . . . . 1
La relazione con l’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I principali fattori della relazione medico paziente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
L’effetto placebo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Empatia e i neuroni specchio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Lo stile di attaccamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
La comunicazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Lo scenario particolare della prescrizione farmacologica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
L’approccio della Telemedicina: la ricaduta sulla relazione medico paziente . . 11
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
2. Il cittadino anziano, i farmaci e il medico: una relazione delica-
ta, potenzialmente efficace. Alcune considerazioni . . . . . . . . . . . . 17
Marco Trabucchi
La realtà clinica della persona anziana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
I cambiamenti della prassi clinica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Una relazione delicata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
L’alleanza medico-caregiver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
La centralità del dolore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
3. Le basi di un’intervista psicogeriatrica efficace. . . . . . . . . . . . . . 27
Diego de Leo, Müjde Altin
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
L’intervista clinica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
X
Indice generale
Neuropsicofarmacologia nel paziente anziano
Preparazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Stabilire un rapporto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Utilizzare domande a risposta aperta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Ottenere il consenso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Fornire supporto e incoraggiamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Mantenere un’attitudine paziente e flessibile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Valutare il funzionamento cognitivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Valutare l’umore, il benessere soggettivo e il comportamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Screening per condizioni mediche generali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Aff rontare eventuali preoccupazioni relative alla sicurezza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Esplorare lo stato funzionale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Esaminare preoccupazioni e preferenze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Valutare il supporto sociale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Strategie di comunicazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Argomenti sensibili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Sensibilità culturale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Documentazione e follow-up . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Apprendimento continuo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Interviste cliniche e intelligenza artificiale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
La prescrizione di farmaci nel paziente anziano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Fattori legati all’età che influenzano il trattamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Fattori non farmacologici che influenzano il trattamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Fattori che possono complicare la prescrizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
4. Principi di farmacocinetica e farmacodinamica . . . . . . . . . . . . . 39
Antonio Munafò, Filippo Caraci
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Farmacocinetica nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Assorbimento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Distribuzione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Metabolismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Eliminazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Farmacodinamica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
5. Gli antidepressivi: criteri d’impiego razionale negli anziani . . 61
Claudio Vampini, Francesco Nifosì
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Trattamento farmacologico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Classi di farmaci antidepressivi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
Inibitori delle monoaminoossidasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Antidepressivi triciclici (TCA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Inibitori selettivi della ricaptazione della serotonina (SSRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
XI
Indice generale
Indice generale
Inibitori selettivi della ricaptazione di noradrenalina e serotonina (SNRI). . . . . . . . . . . . . . . 67
Effetti indesiderati di SSRI e SNRI di particolare rilevanza negli anziani . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
1) Disturbi elettrolitici – iponatriemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2) Effetti cardiovascolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3) Fenomeni di sanguinamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4) Riduzione della densità ossea e fratture. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
5) Sindrome serotoninergica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
6) Effetti extrapiramidali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
7) Apatia o “indifferenza emotiva”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Inibitori selettivi della ricaptazione di dopamina (DARI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Bupropione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Antidepressivi noradrenergici e serotoninergici selettivi (NaSSA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Mirtazapina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Antagonisti selettivi e inibitori della ricaptazione della serotonina (SARI) . . . . . . . . . . . . . . 76
Trazodone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Antidepressivi multimodali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Vortioxetina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Antidepressivi melatonergici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Agomelatina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Psicostimolanti, ketamina, esketamina e altri agenti psichedelici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Metilfenidato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Modafinil e armodafi nil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Altri agenti dopaminergici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Ketamina ed esketamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Scelta del trattamento antidepressivo: criteri generali e condizioni specifiche . . . 81
Depressione psicotica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Depressione bipolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Depressione vascolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Dosaggi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
Sindrome da sospensione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Trattamento a lungo termine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
Le interazioni farmacologiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
6. Gli antipsicotici nell’anziano: dalla classificazione agli usi clinici. 103
Giorgio Pigato, Beatrice Roiter
Antipsicotici: farmacologia, terminologia, classificazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . .103
Sensibilità agli antipsicotici nell’anziano: dopamina e altri neurotrasmettitori . .109
Sicurezza e tollerabilità nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
Usi clinici nell’anziano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
Disturbi psicotici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Disturbi dell’umore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Delirium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Usi off target . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Monitoraggio dei livelli plasmatici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
XII
Indice generale
Neuropsicofarmacologia nel paziente anziano
Dosaggi, titolazione, durata del trattamento, de-prescrizione
degli antipsicotici nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Considerazioni conclusive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
7. Gli ansiolitici: quale ruolo nella pratica clinica attuale? . . . . . 121
Umberto Albert, Ilaria Martellani, Sofi a Giobelli
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
I disturbi d’ansia nell’anziano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
L’ansia: un continuum dal fisiologico al patologico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Epidemiologia dei disturbi d’ansia nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Specifici aspetti da valutare nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Patologie organiche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Farmaci e sostanze che causano sintomi d’ansia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Relazione tra disturbi/sintomi d’ansia e sviluppo di demenza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Commistione tra ansia e depressione (sintomi/disturbi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Implicazioni cliniche della presenza di disturbi d’ansia nell’anziano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Farmaci ad azione ansiolitica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
Benzodiazepine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Azione ansiolitica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Azione ipnoinducente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Rischi del trattamento con Benzodiazepine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Z-Drugs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Farmaci ad azione H1 -antagonista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Antidepressivi privi di azione H1 -antagonista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Pregabalin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Farmaci ad azione ipnoinducente nell’anziano: come scegliere? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Principali disturbi d’ansia nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Disturbo d’Ansia Generalizzata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Epidemiologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Caratteristiche cliniche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Trattamenti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Disturbo di Panico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Epidemiologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Caratteristiche cliniche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Trattamenti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Agorafobia ad esordio tardivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Epidemiologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Caratteristiche cliniche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Trattamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Paura di cadere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Trattamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
XIII
Indice generale
Indice generale
8. Litio nel paziente anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Camilla Elefante, Lorenzo Lattanzi, Giulio Perugi
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
Farmacocinetica e adattamento della posologia del litio nell’anziano . . . . . .148
Interazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
Interazioni farmacocinetiche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Interazioni farmacodinamiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Effetti collaterali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153
Intossicazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Litio e suicidio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
Effetti cognitivi della terapia con litio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
9. Gli stabilizzatori dell’umore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Eleonora Vai, Andrea Amerio, Andrea Aguglia, Gianluca Serafi ni
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
Acido valproico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
Lamotrigina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
Carbamazepina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
Anticonvulsivanti aventi possibile efficacia nel Disturbo Bipolare. . . . . . . . . .171
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
10. Le depressioni resistenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Valeria Placenti, Mario Amore
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Depressione resistente al trattamento: definizioni e modelli di stadiazione 180
Modello di Thase and Rush. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Modello di stadiazione europeo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Maudsley Staging Model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Cornice epidemiologica dei disturbi depressivi e della depressione resistente
nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
Ipotesi neurobiologiche della depressione nell’anziano. . . . . . . . . . . . . . . . . . .184
Aspetti clinici della depressione e della depressione resistente nell’anziano . . 185
Strategie terapeutiche della depressione resistente nell’anziano . . . . . . . . . .186
1. Strategie farmacologiche di ottimizzazione e switch farmacologico . . . . . . . . . . . . . . . . 187
2. Strategie farmacologiche di potenziamento: antidepressivi, antipsicotici atipici, litio . . 188
3. Strategie farmacologiche di potenziamento alternative. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
4. Nuove strategie farmacologiche di potenziamento: ketamina, esketamina, psilocibina,
brexpiprazolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
5. Strategie non farmacologiche: terapia elettroconvulsivante (ECT), stimolazione
magnetica transcranica ripetitiva (rTMS), stimolazione cerebrale magnetica profonda (DBS)
e stimolazione vagale (VNS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
6. Strategie non farmacologiche: Psicoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
XIV
Indice generale
Neuropsicofarmacologia nel paziente anziano
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193
11. Neuropsicofarmacologia dell’anziano.
Disturbi dello spettro psicotico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Andrea de Bartolomeis, Annarita Barone
I disturbi psicotici nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
Indicazioni all’uso degli antipsicotici nell’anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201
Aggiustamenti posologici nell’anziano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204
Warning per l’utilizzo degli antipsicotici negli anziani. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207
Obiettivi realistici del trattamento dei sintomi psicotici residui nell’anziano . . 208
Sintomi psicotici nella malattia di Parkinson. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209
La schizofrenia resistente al trattamento nell’anziano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210
Raccomandazioni alla prescrizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213
12. Terapia farmacologica del paziente parkinsoniano
nelle fasi avanzate di malattia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Carlo Alberto Artusi, Leonardo Lopiano
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215
Diagnosi e stadiazione di malattia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216
La fase avanzata di malattia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218
L’approccio terapeutico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
Levodopa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Inibitori delle MAO-B: selegilina, rasagilina e safinamide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Inibitori delle COMT: entacapone, tolcapone e opicapone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Dopaminoagonisti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Antagonisti del glutammato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Anticolinergici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Terapie infusionali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Infusione intestinale continua di Levodopa/carbidopa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Infusione sottocutanea di apomorfi na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234
13. Terapia dell’emicrania nella persona anziana . . . . . . . . . . . . . 237
Cinzia Finocchi
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237
Terapie dell’attacco tradizionali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239
Terapie preventive tradizionali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240
Le nuove terapie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244
XV
Indice generale
Indice generale
14. La terapia antiepilettica nel soggetto anziano . . . . . . . . . . . . 247
Elisa Montalenti
Premesse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247
Epidemiologia dell’epilessia nei soggetti anziani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247
Eziologia delle epilessie ad esordio dopo i 65 anni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248
Semeiologia critica, caratteristiche EEG e diagnosi differenziale . . . . . . . . . . .248
Terapia antiepilettica nel soggetto anziano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
Farmaci antiepilettici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
Variabili farmacocinetiche fisiologiche nell’anziano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
Comorbidità ed interazioni farmacologiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
Efficacia e tollerabilità dei farmaci aed nella popolazione anziana . . . . . . . . .254
Quale farmaco scegliere?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257
15. Terapia farmacologica della sclerosi multipla
nel paziente che invecchia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Matilde Inglese, Caterina Lapucci
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259
Criticità del paziente con SM che invecchia. Le comorbidità . . . . . . . . . . . . . . .260
Malattie cardiovascolari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Comorbidità autoimmuni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Disturbi psichiatrici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Come l’età influisce sul trattamento della Sclerosi Multipla . . . . . . . . . . . . . . . .263
“Real life” versus “trial clinici” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Principi di farmacocinetica e farmacodinamica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
L’ immunosenescenza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
La sicurezza: le infezioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
La sicurezza: le neoplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
L’efficacia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
L’interruzione del trattamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271
16. Il trattamento dei disturbi cognitivi nella
malattia di Alzheimer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Alessandro Padovani, Salvatore Caratozzolo
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275
II trattamento farmacologico dei disturbi cognitivi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277
Trattamento colinergico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279
Trattamento glutammatergico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279
Trattamento combinato colinergico/glutammatergico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280
Trattamento combinato nootropi e inibitori acetil-colinesterasi . . . . . . . . . . .281
Trattamento dopaminergico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282
XVI
Indice generale
Neuropsicofarmacologia nel paziente anziano
Altri trattamenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .283
Trattamento del disturbo del sonno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .283
Il trattamento dei disturbi del tono dell’umore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284
I trattamenti “disease-modifying”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .290
17. Terapia farmacologica dell’agitazione
nella malattia di Alzheimer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Claudio Vampini, Francesco Nifosì
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299
L’agitazione in corso di demenza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302
Gestione dell’agitazione in corso di malattia di Alzheimer. . . . . . . . . . . . . . . . .304
A) Interventi non farmacologici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
B) Interventi farmacologici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
1. Antipsicotici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
a) Antipsicotici tradizionali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
b) Antipsicotici atipici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
c) Nuovi antipsicotici atipici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Tollerabilità degli antipsicotici nelle demenze: i problemi storici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
a) Gli eventi cerebrovascolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
b) La mortalità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Principi di gestione clinica per l’uso degli AP negli anziani affetti da demenza . . . . . . . . 314
2. Antidepressivi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Citalopram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Escitalopram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Sertralina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Trazodone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Mirtazapina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
3. Inibitori delle colinesterasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
Altri composti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Cannabinoidi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Prodotti in Combinazione con Destrometorfano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
AVP-923 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
AVP-786 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
AXS-05. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Prazosina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Litio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Scillo-inositolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Anticonvulsivanti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Memantina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324
XVII
Indice generale
Indice generale
18. La terapia farmacologica della depressione e della spasticità
in neuroriabilitazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Carlo Trompetto, Carlo Serrati
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333
Depressione e spasticità: due fenomeni che rallentano il recupero funzionale
in neuroriabilitazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333
Gli antidepressivi triciclici: farmaci efficaci, ma spesso non ben tollerati nei
pazienti sottoposti a trattamento riabilitativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334
I nuovi farmaci per il trattamento della depressione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335
Effetto degli SSRI sulla plasticità cerebrale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .337
Dolore neuropatico: un altro problema da affrontare in modo efficace e
tempestivo in riabilitazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338
Cosa si intende con il termine spasticità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .339
Gestione delle spine irritative e trattamento fisioterapico della spasticità . .340
La terapia farmacologica della spasticità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .341
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .344
19. Il trattamento del delirium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Angelo Bianchetti, Giuseppe Bellelli
Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347
Definizione ed elementi di epidemiologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347
Delirium e demenza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348
Prevenzione del delirium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .349
1. Riorientamento e supporto cognitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
3. Gestione appropriata della farmaco-terapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
4. Promozione del benessere fisico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
5. Gestione del dolore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
Trattamento del delirium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .351
Conclusioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .356
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .357
Indice analitico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

Informazioni

Non ci sono recensioni

Dettaglio
Aggiungi la tua recensione

Ultimi prodotti

A-Z of Plastic Surgery Second Edition
Fell, Hodges, Hendrickson
42,00 €
Cancer Pain Procedural Techniques
Gulati, Rakesh, Grant Chen, Horine, Valimahomed, Baig
90,00 €
170,00 €